ναξος

I

Νησί των Κυκλάδων, το μεγαλύτερο σε έκταση (428 τ. χλμ.) Α της Πάρου και Ν της Δήλου και της Μυκόνου. Διοικητικά αποτελεί επαρχία του νομού Κυκλάδων. Έχει ωοειδές σχήμα και λίγο διαμελισμένες ακτές, το ανάγλυφό της διαμορφώνεται από μια βασική οροσειρά, που έχει στο κέντρο του νησιού την ψηλότερη κορυφή των Κυκλάδων (Ζας, 1.004 μ.) και διαθέτει το περισσότερο πράσινο από όλες τις Κυκλάδες. Τα πετρώματά της είναι κρυσταλλικά, ονομαστό είναι το λευκό της μάρμαρο και η σμύριδα. Πρωτεύουσα του νησιού και του ομώνυμου δήμου (12.089 κάτ.) ο οποίος αποτελείται από τον δήμο Νάξου και τις κοινότητες Αγίου Αρσενίου, Βίβλου, Γαλανάδου, Γαλήνης, Γλινήδου, Εγγαρών, Κινιδάρου, Μελάνων, Ποταμιάς και Σαγκρίου.

Ιστορία. Ως πρώτοι κάτοικοι της Ν. αναφέρονται Θράκες και Πελασγοί· μετά έρχονται οι Κάρες, από τον αρχηγό των οποίων, Νάξον, πήρε, κατά την παράδοση, την ονομασία του το νησί.

Κατά τους ιστορικούς χρόνους κατοίκησαν στη Ν. Ίωνες από την Αττική. Σύμφωνα με την παράδοση, τους πρώτους αποίκους εγκατέστησε εκεί ο γιος του Κόδρου Νηλεύς, όταν -φεύγοντας από την Αθήνα - αναγκάστηκε, εξαιτίας της θαλασσοταραχής, να προσορμιστεί στο νησί. Η έλλειψη γης ανάγκασε τους Νάξιους να ιδρύσουν, μαζί με αποίκους από τη Χαλκίδα, τη Νάξο στην Αίτνα της Σικελίας (734 π.Χ.).

Πολύ σύντομα η Ν. απέκτησε ηγετική θέση μεταξύ των Ιώνων των Κυκλάδων. Μάρτυρες της ακμής της ήταν τα αρχιτεκτονικά μνημεία, που αφιέρωσε στη Δήλο, το μεγάλο ιερό των Κυκλάδων: μεταξύ 640-540 π.Χ. χτίστηκε εκεί ο οίκος των Ναξίων και η στοά, η επιβλητική στοά των λεόντων, απέναντι από την ιερή λίμνη, η νότια είσοδος του ιερού στη θέση όπου στήθηκαν αργότερα τα προπύλαιά του· και άρχισε η κατασκευή του πώρινου ναού. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι η Ν. μπορούσε να παρατάξει στη μάχη 8.000 ασπίδες, πολεμικά πλοία και δούλους. Στα χρόνια του Πεισίστρατου (550-524 π.Χ.) και με τη βοήθειά του παίρνει στη Ν. την εξουσία από την αριστοκρατία των «Παχέων», ο Λύγδαμις, αριστοκράτης κι αυτός αλλά με δημοκρατικά φρονήματα, ο οποίος εκπροσωπούσε τη νέα τάξη που δημιουργήθηκε από την ανάπτυξη του εμπορίου. Νέες προστριβές το 506 π.Χ. ανάγκασαν τους ολιγαρχικούς να φύγουν στη Μίλητο, από όπου προκάλεσαν επέμβαση του τύραννου Αρισταγόρα και των Περσών. Η πρώτη περσική εκστρατεία εναντίον της Ν. με τον Μεγαβάτη απέτυχε ύστερα τετράμηνη πολιορκία (501 π.Χ.). Την κατέλαβαν όμως ο Δάτις και ο Αρταφέρνης το 490 π.Χ. Στη Σαλαμίνα πάντως (480 π.Χ.) και στις Πλαταιές (479 π.Χ.) οι Νάξιοι στάθηκαν στο πλευρό των Ελλήνων. Στη Δηλιακή Συμμαχία που ιδρύθηκε τον ίδιο χρόνο (479) η Ν. συμμετείχε από τους πρώτους, αλλά η αθηναϊκή σκληρότητα την ανάγκασε να αποστατήσει (466 π.Χ.), οπότε οι Αθηναίοι την υποδούλωσαν και εγκατέστησαν δικούς τους κληρούχους στα ευφορότερα μέρη (σύμφωνα με τον Θουκυδίδη «η πρώτη συμμαχίς ήτις παρά το καθεστηκός εδουλώθη»). Με την ήττα των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό πόλεμο η Ν. απελευθερώθηκε από την αθηναϊκή κυριαρχία· η κατάσταση όμως δεν ήταν καθόλου καλύτερη με τους Σπαρτιάτες. Έτσι, μετά την ήττα του σπαρτιατικού στόλου από τον Αθηναίο στρατηγό Χαβρία μεταξύ Πάρου και Ν. (376 π.Χ.), η Ν. προσχώρησε στη Β’ Αθηναϊκή συμμαχία. Με την είσοδο των Μακεδόνων στο προσκήνιο ακολούθησε την τύχη των άλλων Κυκλάδων, έγινε μέλος του κοινού των νησιωτών και δέχτηκε διαδοχικά μακεδόνικη, αιγυπτιακή και ροδιακή επιρροή. Τέλος, από το 41 π.Χ. ανήκε στη ρωμαϊκή επαρχία των νήσων, που είχε την έδρα της στη Ρόδο.

Στα πρώτα μεταχριστιανικά χρόνια, όταν πολλές από τις Κυκλάδες είχαν ερημωθεί η Ν. διατήρησε κάποια σημασία, όπως και η Πάρος, η Τήνος και η Άνδρος. Αργότερα αναφέρεται ότι ανήκε στο θέμα του Αιγαίου. Ο χριστιανισμός διαδόθηκε πολύ νωρίς στη N., όπως συμπεραίνεται από τα μνημεία και τους τάφους που βρέθηκαν. Αρχικά το νησί υπαγόταν στην Εκκλησία της Ρόδου· μετά το 1083 ενώθηκε με την Πάρο και αποτέλεσαν μαζί τη μητρόπολη της Παροναξίας, ενώ το 1207 ιδρύθηκε η λατινική επισκοπή. Η μητρόπολη Παροναξίας ανασυστάθηκε το 1537, οπότε περιέλαβε και την Αντίπαρο, τη Μήλο και τη Μύκονο. Το 1153 επισκέφθηκε τη Ν. ο διάσημος Άραβας γεωγράφος Ιντρίσι, ο οποίος τη βρήκε αξιόλογη. Το 1207 την υπέταξε ο Μάρκος Σανούδος, συγγενής του δόγη της Βενετίας, και την έκανε πρωτεύουσα του δουκάτου της N., στο οποίο περελήφθη επίσης η Πάρος, η Αντίπαρος, η Σίφνος, η Κίμωλος, η Μήλος, η Φολέγανδρος, η Ίος, η Ανάφη, η Σαντορίνη και η Σύρος. Ο νέος ηγεμόνας έχτισε ισχυρό κάστρο στον λόφο που δεσπόζει της πόλης και μοιράζει τα ευφορότερα κτήματα στους ευπατρίδες δημιουργώντας τη νέα αριστοκρατική τάξη. Η λατινική κυριαρχία στη N., με ηγεμόνες από τον οίκο του Σανούδου ή του Κρίσπου, διατηρήθηκε έως το 1537. Τότε ο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα ανάγκασε τον ηγεμόνα Ιωάννη Δ’ Κρίσπο να πληρώνει φόρο στον σουλτάνο. Ο διάδοχος του Ιωάννη Ιάκωβος Δ’, ήταν ο τελευταίος ηγεμόνας της Ν. Το 1566 ο σουλτάνος παραχώρησε το δουκάτο στον Εβραίο ευνοούμενο του Ιωσήφ Ναζή, ο οποίος διοίκησε με τοποτηρητή τον Ισπανό Φραγκίσκο Κορονέλο. Μετά τον θάνατο του Ναζή, η Ν. μισθώθηκε για τρία χρόνια από τον Σουλεϊμάν μπέη. Ο τουρκοενετικός πόλεμος, κατά τον 17o αι., αποτέλεσε πηγή νέων δεινών για τη N., όπως και για όλες τις Κυκλάδες, των οποίων παρακολούθηε την ιστορία έως την απελευθέρωση από τους Τούρκους.

Αρχαιολογία, τέχνη. Μικροί αυτόνομοι κυκλαδικοί οικισμοί, άμεσα εξαρτημένοι από τη θάλασσα, βρίσκονται διάσπαρτοι σε ολόκληρη τη Ν. και ιδίως στη νοτιοανατολική πλευρά του νησιού και στα κοντινά μικρά νησιά Δονούσα, Κέρο, Κουφονήσια, Σχοινούσα, Hρακλεία, καθώς και στην Αμοργό. Το πλήθος των τάφων, η έκταση των νεκροταφείων και των οικισμών και τα πλούσια κτερίσματα των τάφων μαρτυρούν μεγάλη ακμή και πυκνότατο πληθυσμό. Οι οικισμοί ήταν πάντα δεμένοι με τη θάλασσα. Οι οικίες έιχαν ένα-δύο δωμάτια χτισμένα με μικρές ακατέργαστες πέτρες και λάσπη· η στέγη πρέπει να ήταν επίπεδη και ελαφριά. Στον Πάνορμο και στην Κέρο βρέθηκαν ακροπόλεις πάνω σε ψηλούς λόφους οχυρωμένες με τείχη. Στη μυκηναϊκή εποχή το κέντρο της ζωής μεταφέρθηκε προς τα ΒΔ, στη θέση της σημερινής Χώρας. Πλούσιοι σε κτερίσματα θαλαμωτοί τάφοι βρέθηκαν στον Απλώματα και στο Καμίνι, ενώ στην παραλία της Γκρόττας οι ανασκαφές έφεραν στο φως την οχυρωμένη με τείχη μυκηναϊκή πόλη.

Πλούσια είναι τα ευρήματα και από τη Γεωμετρική εποχή. Το εργαστήριο κεραμικής της N., με τα λεπτά και σφιχτοδεμένα σχήματα των αγγείων και το πυκνό σχέδιο, φαίνεται πως είναι από τα σημαντικότερα έως τα μέσα του 7ου αι. Το νεκροταφείο πάνω στο κατάξερο και γεμάτο επιβλητικούς βράχους ύψωμα στο Τσικαλαριό της Τραγαίας δείχνει μνημειακές τάσεις. Τριάντα τύμβοι με διάμετρο 10-12 μ. και ένα πελώριο μενίρ καλύπτουν μεγάλο μέρος του 9ου και 8ου αι. π.Χ.

Από την αρχαϊκή εποχή, εκτός από τα περίφημα μνημεία στη Δήλο, υπάρχουν και στην ίδια τη Ν. έργα που μαρτυρούν την ακμή. Ο αρχαϊκός ναός του τέλους του 6ου αι. π.Χ. πάνω στη νησίδα Παλάτια ήταν από τους μεγαλύτερους της Ελλάδας. Σώζεται ακόμα στη θέση της η πελώρια «πορτάρα», ύψους 5,95 μ., πλάτους 3,65 μ. Το μάρμαρο της Ν. υπήρξε θαυμάσια πρώτη ύλη για τους τεχνίτες της. Δημιουργήθηκε έτσι εγχώριο καλλιτεχνικό εργαστήριο, που άνθησε ιδιαίτερα περίπου το 650-550 π.Χ., και παρουσίασε τάση προς τα κολοσσικά έργα, όπως ο περίφημος Απόλλων της Δήλου, οι κούροι στα λατομεία του Φλεριού (Μέλανες) και του Απόλλωνα, όπου το άγαλμα του Διονύσου φτάνει ύψος 11 μ.

Η Άρτεμις, αφιέρωμα της Ναξίας Νικάνδρας (μέσα 7ου αι. π.Χ.) στη Δήλο, είναι το αρχαιότερο μεγάλο (ύψους 1,75 μ.) έργο πλαστικής στην Ελλάδα. Στο τέλος του 7ου αι. π.Χ. παρουσιάστηκε σειρά έργων: ο κούρος του Ευθυκαρπίδη με την ιδιόρρυθμη, στολισμένη με γοργόνεια και κεφαλή κριού τριγωνική βάση του, κούροι στη Δήλο και στην Αθήνα, οι λέοντες της Δήλου, η σφίγγα των Δελφών. Έντονα ναξιακά στοιχεία υπάρχουν και στην επιτύμβια στήλη του Αλξήνορα, των μέσων του 5ου αι. π.Χ. (στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο). Στην περιοχή Σαγκρίου βρέθηκε σημαντικός αρχαϊκός ναός, τετράγωνος με πλευρά 13 μ., ιωνικού ρυθμού, που θυμίζει τελεστήριο, ίσως της Δήμητρας. Στην ίδια θέση υπήρχε σε παλαιότερη εποχή (8ος-7ος αι. π.Χ.) ιερό του Απόλλωνα - B του κάστρου, στη θέση όπου υπήρχε το κυριότερο κέντρο του νησιού, βρέθηκε στοά στις τέσσερις πλευρές μεγάλης πλατείας (5 x 47 μ.), ενώ λίγο βορειότερα είναι το άλλο ιερό, πιθανώς του Απόλλωνα. Τέλος, στην ελληνιστική εποχή ανήκει ο Πύργος του Χειμάρρου, ένα από τα καλύτερα διατηρημένα μνημεία στον ελληνικό χώρο.

Βυζαντινά μνημεία. Η ανακάλυψη των βυζαντινών μνημείων της Ν. και η αναγνώριση της ιδιαίτερης σημασίας τους είναι έργο των τελευταίων χρόνων, ανολοκλήρωτο ακόμα. Τα χριστιανικά μνημεία του νησιού καλύπτουν όλες τις περιόδους της χριστιανικής τέχνης και παρέχουν δείγματα από εποχές για τις οποίες δεν υπάρχουν πολλά στην Ελλάδα: τοιχογραφίες πριν από την εικονομαχία, διακοσμήσεις εικονομαχικές, τοιχογραφίες 11ου αι. και εξής· αντίθετα, σπανίζουν οι μεταβυζαντινές τοιχογραφίες, ενώ σώζεται σημαντικός αριθμός εκκλησιών κυκλαδίτικης μορφής.

Οι πρώτοι χριστιανικοί ναοί φαίνεται πως ιδρύθηκαν στη Ν. επάνω ή κοντά σε αρχαία ιερά και οικοδομήματα, όπως η βασιλική επάνω στον αρχαϊκό ναό στα Παλάτια, η βασιλική του Σαγκρίου, που έγινε από διασκευή του αρχαϊκού ναού του τελεστηρίου της Δήμητρας, η βασιλική στον Άγιο Ματθαίο με το ωραίο ψηφιδωτό δάπεδο και αίθριο, της οποίας τα υλικά προέρχονται από άγνωστο γειτονικό αρχαίο κτίριο κ.ά. Οι διασκευές αυτές πρέπει να έγιναν περίπου τον 5o-6o αι.

Από τα σημαντικότερα μνημεία της Ν. και της Ελλάδας γενικότερα είναι ο τρίκογχος τρουλαίος ναός της Παναγίας Δροσιανής, στον οποίο βρίσκονται οι καλύτερα διατηρημένες προεικονομαχικές τοιχογραφίες στην Ελλάδα, που αποκαλύφθηκαν ύστερα από αλλεπάλληλες αποτοιχίσεις. Στη βόρεια κόγχη εικονίζεται στο ημικύλινδρο Δέηση με τον Χριστό στο κέντρο, την αγία Μαρία (παλαιοχριστιανική ονομασία της Παναγίας) και τον άγιο Σολομώντα αριστερά και άγνωστη αγία και τον Πρόδρομο δεξιά. Στη στάση, στην ευγένεια και στην ενδυμασία ακόμα οι μορφές θυμίζουν έντονα ψηφιδωτά της Ραβένας και του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης. Οι τοιχογραφίες αυτές χρονολογούνται πιθανώς στον 6o-7o αι.· της ίδιας εποχής είναι και δύο στηθάρια με προτομή του Χριστού που αποκαλύφθηκαν σχετικά πρόσφατα (1970) καθώς και τοιχογραφίες στο ιερό βήμα. Στην προεικονομαχική περίοδο μπορεί να χρονολογηθούν πιθανώς οι τοιχογραφίες του παλαιότερου στρώματος της τρίκλιτης ανατολικής βασιλικής του Άγιου Ιωάννη του Θεολόγου (περιοχή Απειράνθου). Στην ίδια εκκλησία σώζονται τοιχογραφίες του 1309. Σε εποχή που δεν μπορεί να προσδιοριστεί ακόμα, εξαιτίας μη επακριβούς μελέτης, αλλά πιθανά αρκετά παλιά, ανήκουν και οι τοιχογραφίες του σπηλαιώδους ναού της Γέννησης Καλορείτσας (περιοχή Σαγκρίου).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιστορία της βυζαντινής ζωγραφικής παρουσιάζει η ανεικονική διακόσμηση ορισμένων εκκλησιών της N., που για το λόγο αυτό χρονολογούνται στην εποχή της εικονομαχίας. Καλύτερα διατηρούνται ο Άγιος Αρτέμιος στην περιοχή Σαγκρίου και η Αγία Κυριακή, κοντά στην Απείρανθο. Η πρώτη, μονόχωρη τρουλωτή, που χρονολογείται περίπου τον 9o αι., έχει στην καμάρα πάνω από το ιερό, διακόσμηση με διάφορα σχέδια, έλικες, κύκλους, ρόμβους, φολιδωτά κ.ά. φτιαγμένα με ελεύθερο σχέδιο. Η δεύτερη, χρονολογούμενη στον 8o-9o αι., είναι επίσης μονόχωρη και τρουλωτή, αλλά στη νότια πλευρά της έχει προσκολλημένο θολωτό παρεκκλήσι και στο δυτικό, νάρθηκα. Η διακόσμηση της Αγίας Κυριακής, που διατηρείται καλύτερα στην κόγχη του ιερού, είναι πλουσιότερη σε θέματα· υπάρχουν κυρίως παραστάσεις πουλιών, ενώ στα εσωράχια των τόξων υπάρχουν και τα γνωστά από τον Άγιο Αρτέμιο θέματα.

Στον 10o-11o αι. χρονολογούνται συνήθως ορισμένοι σταυροειδείς εγγεγραμμένοι ναοί με τρούλο, όπως ο μισογκρεμισμένος του Αγίου Μάμαντος στις Ποταμιές, που ανήκει στον λεγόμενο μεταβατικό τύπο· ο τρούλος δηλαδή δεν στηρίζεται σε κίονες ή σε πεσσούς, αλλά στους διαχωριστικούς τύπους. Στον ίδιο τύπο ανήκει και η Πρωτόθρονος στο Χαλκί Τραγαίας της οποίας η ζωγραφική διακόσμηση σώζεται στον τρούλο, στην κόγχη της αψίδας και στο βορειοδυτικό παρεκκλήσι, ενώ πρόσφατα (1970) έχουν αποκαλυφθεί τοιχογραφίες και στη νότια καμάρα. Οι τοιχογραφίες φαίνεται πιθανότερο πως ανήκουν στον 11o αι., αν και η χρονολόγησή τους είναι δύσκολη, γιατί δεν ανήκουν σε μια εποχή.

Από τον 11o αι. και ύστερα διατηρούνται πολλές τοιχογραφημένες εκκλησίες στη N., συνήθως μικρές, με κοινή λιθοδομή, και με επικρατούντα τύπο τον σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο σε διάφορες παραλλαγές, υπάρχουν όμως και μερικοί σε σχήμα ελεύθερου σταυρού, όπως η Παναγία η Δαμιώτισσα (περιοχή Tραγαίας) με τοιχογραφίες σε δύο στρώματα, ο Άγιος Ιωάννης (περιοχή Σαγκρίου) κ.ά. Αρκετές εκκλησίες ανήκουν στον τετρακιόνιο τύπο, όπως ο Άγιος Γεώργιος ο Διασορίτης (περιοχή Τραγαίας), με πλούσιο ζωγραφικό διάκοσμο σε δύο στρώματα, οι Άγιοι Απόστολοι Ακαδήμων (περιοχή Τραγαίας) με τον τρουλωτό νάρθηκα και τις πλαστικά διαρθρωμένες εξωτερικές επιφάνειες, που τον κάνουν τον κομψότερο αρχιτεκτονικά ναό της Ν. Οι περισσότερες πάντως είναι μονόχωρα εκκλησάκια, όπως ο Άγιος Παχώμιος (περιοχή Απειράνθου) με τοιχογραφίες του 12ου αι., ο Άγιος Νικόλαος Σαγκρίου με τοιχογραφίες χρονολογημένες στο 1270, Παναγία η Ραχιδιώτισσα (περιοχή Τραγαίας), Παναγία η Αριουλού (περιοχή Σαγκρίου) με δύο στρώματα τοιχογραφιών κ.ά. Σε απλούστερo τύπο μονόχωρου τρουλαίου ναού ανήκουν η Παναγία της Γιαλλούς (περιοχή Φιλωτίου) με τοιχογραφίες του 1288-9, ο Άγιος Ιωάννης στο Κεραμί (περιοχή Τραγαίας) με λείψανα τοιχογραφιών 13ου αι. κ.ά. Ιδιόρρυθμες κάπως είναι ορισμένες καμαροσκεπείς επιμήκεις εκκλησίες με τον τρούλο μπροστά από το ιερό, όπου ο Άγιος Γεώργιος (συνδέεται με τον Άγιο Παχώμιο Απειράνθου) με πλευρικό παρεκκλήσι και τοιχογραφίες διάφορων εποχών (το παλαιότερο στρώμα ορισμένοι το χρονολογούν στην εικονομαχία), ο Άγιος Δημήτριος Κυνιδάρου με δύο στρώματα κ.ά. Τέλος, άλλος συνηθισμένος τύπος εκκλησιών, πλούσια τοιχογραφημένων, οι μονόχωρες καμαροσκέπαστες, όπως οι συνεχόμενες εκκλησίες των Αγίων Νικολάου και Γεωργίου Λαθρήνου με τοιχογραφίες 13ου αι., ο Άγιος Νικόλαος Τρούλου Σκαδού, ο Άγιος Κωνσταντίνος Βουρβουριάς με τοιχογραφίες χρονολογημένες στο 1310 κ.ά.

Στη Ν. σώζονται και αρκετές εκκλησίες του ρωμαιοκαθολικού δόγματος, από τα μακρά χρόνια της φραγκοκρατίας. Η μητρόπολη, μέσα στο κάστρο, είναι ένας τρουλαίος σταυρικός ναός με βαριές αναλογίες και με συνεχείς προσθήκες, που κάνουν σχεδόν αδύνατη τη χρονολόγησή του. Στο κεντρικό βήμα υπάρχει μια εξαιρετικής σημασίας εικόνα βυζαντινής εποχής (μεγάλων διαστάσεων) που παριστάνει όρθια την Παναγία Βρεφοκρατούσα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και το δουκικό παρεκκλήσι, γνωστό ως Καπέλα, που με τη γοτθική αρχιτεκτονική του (νευρωτά σταυροθόλια) μοιάζει να είναι το παλαιότερο καθολικό μνημείο της Ν. Υπάρχουν ακόμα ο Άγιος Αντώνιος, στην παραλία, του 15ου αι., που υπήρξε εκκλησία των ιπποτών του Αγίου Ιωάννη, ο Άγιος Αντώνιος της Πάντοβας, μοναστήρι Καπουτσίνων του 17ου αι., η Αγία Μαρία των Χιόνων κ.ά.

Ο μεγάλος αριθμός των τοιχογραφημένων και μάλιστα σε αλλεπάλληλα στρώματα βυζαντινών εκκλησιών - έχουν επισημανθεί πάνω από 50 - στη Ν. αποτελεί προς το παρόν πρόβλημα για την έρευνα, η οποία άλλωστε βρίσκεται εντελώς στην αρχή, και γι’ αυτό αποφεύγεται και η χρονολόγηση, όπου δεν υπάρχουν ασφαλή στοιχεία. Μια πρώτη σκέψη, ότι στη συγκέντρωση αυτή των βυζαντινών μνημείων στη Ν. συνέβαλε η γεωγραφική θέση του νησιού, στο κέντρο σχεδόν του Αιγαίου, δε φαίνεται επαρκής· ούτε η σχετική ευφορία του νησιού ή η θέση του ως διοικητικού κέντρου. Όλοι αυτοί οι παράγοντες είναι οπωσδήποτε βοηθητικοί, αλλά δεν μπορούν να προσδιορίσουν το πλήθος των μνημείων.

Λαϊκή αρχιτεκτονική. Η λαϊκή αρχιτεκτονική της Ν. έχει το ενδιαφέρον που γενικά παρουσιάζει η κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική, τόσο στην κατοικία όσο και στη ναοδομία. Πέρα όμως από το ήδη σημαντικό αυτό ενδιαφέρον, στη Ν. εμφανίζονται και ορισμένες έντονες δυτικές επιδράσεις και τύποι αρχιτεκτονικοί, όπως οι κατοικίες - πύργοι, η προέλευση των οποίων είναι αναμφισβήτητα φραγκική. Οι πύργοι εμφανίζονται σε διάφορα σημεία του νησιού, εκεί προφανώς όπου είχαν εγκατασταθεί οι Φράγκοι φεουδάρχες· πρόκειται για κτίρια κλειστά και ογκώδη, με δύο, τρεις ή και τέσσερις ορόφους και επίπεδες όψεις με σχετικά μικρά ανοίγματα. Η είσοδός τους είναι αρκετά υπερυψωμένη από το επίπεδο της αυλής και καμιά φορά υπάρχει μπροστά της μια μικρή κινητή γέφυρα. Το δώμα του πύργου περιβάλλεται από τείχος με τοξοθυρίδες, που δίνουν έτσι στο σύνολο μια έντονα φρουριακή μορφή. Ολόκληρος ο πύργος εξάλλου περιβάλλεται από αυλή, περιτειχισμένη κι αυτή. Οι σωζόμενοι σήμερα σε διάφορα σημεία της Ν. πύργοι είναι κτίσματα μεταγενέστερα της πρώτης φραγκικής περιόδου, αλλά είναι ασφαλώς κατασκευασμένοι με βάση παλαιότερα πρότυπα. Παρά την αυστηρή και ξενική τους μορφή έχουν ενταχθεί στο περιβάλλον κι έχουν σαφώς επηρεαστεί από την τοπική αρχιτεκτονική, όπως κι εκείνη με τη σειρά της έχει επηρεαστεί από τους πύργους κι έχει προσπαθήσει κάποτε να μεταφέρει τις μορφές τους στα δικά της κτίσματα. Βλ. λ. Αρισταγόρας, Αρταφέρνης, Δήλος (Μυθολογία - ιστορία).

Τμήμα από την τοιχογράφηση (βόρεια κόγχη) της Παναγίας Δροσιανής, στη Νάξο, όπου σώζονται οι καλύτερα διατηρημένες τοιχογραφίες της προεικονομαχικής περιόδου.

Πύργος στην Τραγαία της Νάξου. Η αυστηρή ξενική μορφή, εκτελεσμένη με τοπικά υλικά, έχει δεθεί με τη λαϊκή αρχιτεκτονική του νησιού.

Ένας πελώριος και επιβλητικός λίθος «μενχίρ» στη Νάξο? η επιβλητικότητά του έκανε τους χωρικούς να τον θεωρούν άλλοτε σήμα βασιλικού τάφου.

Η Παναγία Δροσιανή, ένα από τα σημαντικότερα χριστιανικά μνημεία της Νάξου αλλά και ολόκληρης της Ελλάδας.

Τύμβος σε αρχαίο νεκροταφείο της Νάξου. Η αρχαιολογική σκαπάνη φέρνει διαρκώς στο φως πολύτιμες μαρτυρίες του παρελθόντος του νησιού, ενδεικτικές της άλλοτε μεγάλης ακμής του.

Η Παναγία η Πρωτόθρονος, στο Χαλκί Τραγαίας της Νάξου, πιθανότατα του 11ου αι.

Λείψανα αρχαϊκού ναού στη Νάξο.

Το μεσαιωνικό κάστρο της Νάξου, περιτριγυρισμένο από τα κατάλευκα κυκλαδίτικα σπίτια.

Κούρος από τη Νάξο, που χρονολογείται γύρω στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. Σε μεταγενέστερους χρόνους είχε χρησιμοποιηθεί ως οικοδομικό υλικό για την κατασκευή τοίχου στο ιερό του Απόλλωνα όπου και βρέθηκε (Αρχαιολογικό Μουσείο, Δήλος).

Κούρος στα αρχαία λατομεία του Φλεριού (Μέλανες) της Νάξου. Το έργο βρίσκεται ακόμα στην ίδια θέση, όπου εγκαταλείφτηκε μισοτελειωμένο πριν από 2.500 χρόνια (φωτ. Σπ. Τσαβδάρογλου).

Ο οικισμός Βίβλος στη Νάξο.

Το γραφικό λιμάνι της Νάξου, όπως φαίνεται από το κάστρο.

Άποψη της Νάξου στο ομώνυμο νησί των Κυκλάδων.

Η παραλία του Αγίου Προκόπη στη Νάξο.

II

Όνομασία διαφόρων αρχαίων πόλεων.

1. Πόλη της Κρήτης, που βρισκόταν κοντά στο χωριό Ελούντα της επαρχίας Μιραμπέλλου, σε μια τοποθεσία που ονομάζεται και σήμερα Ναξιά. Από την πόλη αυτή, που συγχεόταν άλλοτε με την πόλη Οαξό, προέρχονταν οι Νάξιοι λίθοι (βλ.λ.). Υποστηρίζεται ότι η πόλη Ν. της Κρήτης υπήρξε η αρχική κοιτίδα και μητρόπολη της νήσου Νάξου των Κυκλάδων.

2. Πόλη της Σικελίας, ΝΔ της Μεσσήνης, στις εκβολές του ποταμού Ακεσίνη και στους πρόποδες της Αίτνας. Την ίδρυσε το 735 π.Χ. ο Θεοκλής από τη Χαλκίδα και ήταν η πιο παλιά από τις ελληνικές αποικίες του νησιού. Οι πρώτοι άποικοι ήταν Χαλκιδείς και Νάξιοι. Στη Ν. της Σικελίας υπήρχε βωμός του Απόλλωνα Αρχηγέτη, προστάτη των αποίκων. Όταν έγινε ανεξάρτητη, τάχθηκε στο πλευρό των Αθηναίων και τελικά καταστράφηκε το 403 π.Χ. από τον Διονύσιο των Συρακουσών. Οι κάτοικοί της σκορπίστηκαν, αλλά επέστρεψαν έπειτα από 50 χρόνια, για να ιδρύσουν το Ταυρομένιον. Στη θέση της πόλης Ν. της Σικελίας βρίσκονται τώρα μόνο τα ερείπια της ακρόπολής της, πάνω από απέραντα περιβόλια με εσπεριδοειδή.

3. Γεωργική κωμόπολη της Καππαδοκίας, στη Βαγδονίτιδα πεδιάδα. Ο Ηρόδοτος και ο Στράβων την αποκαλούσαν Αξύλω, επειδή ήταν εντελώς γυμνή από δέντρα.

* * *

ναξος, -η, -ον, άγν. τονισμού (Α)

αυτός που δεν έχει εσωτερικές κοιλότητες ή κενά, συμπαγής, στερεός.

[ΕΤΥΜΟΛ. Άγνωστης ετυμολ. Συνδέεται πιθ. με το ρ. νάσσω «συμπιέζω», οπότε η σημ. του είναι ίσως «σφυρηλατημένος»].